(Opr. na podstawie „Apoftegmaty Ojców Pustyni”, Tyniec, 2007 oraz „Apoftegmaty Ojców Pustyni. Zagadnienia literackie”, on-line: http://tyniec.com.pl,)
Monastycyzm egipski powstał na przełomie wieku III i IV. Tysiące ludzi porzucało swoje miejsca zamieszkania i ruszało w miejsca pustynne, by wieść życie samotne i ascetyczne (anachoreza). Pod kierownictwem starszych Ojców (Abba) poszukiwali oni swojej indywidualnej drogi do Boga, wypracowując bardzo oryginalne formy życia duchowego. Mieszkali oni w „celach”, zbudowanych z miejscowych zasobów (jaskiniach, prymitywnych lepiankach, nawet w grobowcach) oddalonych od siebie tak, aby jeden mnich nie mógł drugiego widzieć ani słyszeć.
Nie wiemy co skłaniało ludzi do wyboru takiej formy życia życia. Nie wydaje się, aby istniały jakieś społeczne (a jeszcze mniej narodowościowe) powody dla decyzji o życiu na pustyni. Decydowały względy indywidualne, fascynacja osobą czy osobami Ojców, bliskość ascetycznych ośrodków (ważna dla chłopskich adeptów nigdy nie wędrujących zbyt daleko), wreszcie osobisty temperament skłaniający do ukrycia się w pustelni, czy poddania się uciążliwym, ale i bezpieczniejszym rygorom wspólnego życia.
Apoftegmaty mówią nam najwięcej o duchowym doświadczeniu anachoretów, zwłaszcza wielkich anachoretów, których pamięć była długo żywa, przechodząc z mistrza na ucznia w prawdziwych „genealogicznych” liniach wywodzących swój początek od sławnego poprzednika. Niewątpliwie najsilniej zaważyło zbiorowe doświadczenie trzech ważnych ośrodków: Nitrii, Cel i Sketis, gdzie najłatwiej mogło dojść do powstania tradycji zawierającej pewną sumę zasad, zaleceń, przestróg. Dominacja tego środowiska wynikała także z obecności w nim ludzi wykształconych, wprowadzających do ascetycznego świata znajomość teologii, aspiracje literackie, odczuwających mocniej od mniej wykształconych braci, potrzebę notowania przeżyć i przemyśleń.
Jednak w apoftegmatach znajdziemy doświadczenia innych skupisk o podobnym charakterze, ale o mniejszych rozmiarach i mniejszej sławie. Pojawiają się też, choć rzadko, echa życia w dużych klasztorach i ich specyficznych problemów. Poważna część duchowego dorobku Ojców Pustyni miała walor uniwersalny, mogła powstać i dała się stosować w różnych warunkach, współbrzmiała z troskami i wątpliwościami mnichów z klasztorów i tych mniejszych, i tych większych. Świadczy o tym obecność apoftegmatów w zakonnych lekturach przez długie wieki.
Pojęcie apoftegmatu w literaturze
Słowo apophthégma – apoftegmat, sentencja, wypowiedź, pochodzi od greckiego czasownika apophthéngomai – „wypowiadać, wygłaszać” i występuje po raz pierwszy w „Hellenikach” Ksenofonta. Można by podać takie określenie apoftegmatu: jest to zgrabna, dowcipna, cięta wypowiedź, z jakimś przynajmniej ogólnym określeniem okoliczności jej wygłoszenia (kto, kiedy, dlaczego).